Rys  historyczny sądownictwa   powszechnego na  Ziemi  Lubaczowskiej

Powiat lubaczowski zniesiony w 1561 roku, reaktywowany został pod zaborem austriackim w 1855 roku. Jednocześnie siedzibą odrębnych władz powiatowych był pobliski Cieszanów.  Tak więc, na obszarze dzisiejszego Sądu Rejonowego w Lubaczowie istniały dwa powiaty.

W 1867 roku dokonano kolejnej reorganizacji administracji kraju, w wyniku której, zlikwidowano powiat lubaczowski, a stolicą liczącego 53.893 mieszkańców powiatu stał się Cieszanów.

Dla nowo powstałej jednostki administracyjnej - powiatu w Cieszanowie, oczywistym stało się powołanie odpowiedniej jednostki sądowniczej.
Nowy powiat obejmował miasto Lubaczów i pięć miasteczek: Cieszanów, Lipsko, Narol, Płazów, Oleszyce oraz 62 gminy wiejskie i 54 obszary dworskie.  W tym czasie, równocześnie powstały Sądy Powiatowe w Cieszanowie i Lubaczowie, dla którego jednostką nadrzędną był Sąd Obwodowy we Lwowie.

W 1909 roku liczba ludności powiatowego miasta Cieszanowa, wynosiła 3.232 osoby. Po I  wojnie światowej w 1921 roku -  2.282 osób, do liczby 3.600 mieszkańców w 1939 roku.
Według posiadanych danych, miasto Lubaczów, w 1880 roku liczyło 4.425 mieszkańców. W roku 1946 natomiast  - 4.986 mieszkańców.

Odnośnie nazewnictwa, to obecny Sąd Rejonowy w Lubaczowie, jak  wynika z posiadanych informacji, z Państwowego Archiwum w Przemyślu,   w latach 1867 - 1918 funkcjonował jako Cesarsko-Królewski Sąd Powiatowy. Już w niepodległej Rzeczypospolitej, w latach 1919 - 1928 jako Sąd Powiatowy.  Po reformie sądownictwa, w latach 1929 - 1939 jako Sąd Grodzki.  W okresie okupacji, od roku 1940 do 1944 sąd w Lubaczowie działał jako Sąd Grodzki i kolejno w latach 1945 - 1949 dalej jako Sąd Grodzki, a w  latach 1950 - 1975 jako Sąd Powiatowy.  Sąd  Rejonowy  w Lubaczowie, został  utworzony  dnia  1 czerwca   1975 roku, po kolejnej reorganizacji administracyjnej.

Sięgając do najdawniejszych zachowanych dokumentów, szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii na rok 1882  podaje następującą obsadę etatową sądów Lubaczowie  i Cieszanowie :

            C. k. Sąd Powiatowy w Cieszanowie. „Systemizowany etat osobowy" : jeden sędzia, jeden adiunkt, dwóch kancelistów, dwóch woźnych. Funkcje te pełnili: sędzia Bogusław Justyn, adiunkt posada nie obsadzona, ausk. Fryderyk Dittrich, kanc. Jan Krzyżanowski, Stanisław Kolasiński dla ksiąg wieczystych. Notariusz Józef Mikułowski.  Siedziba sądu znajdowała się na piętrze kamienicy w północno-zachodniej pierzei cieszanowskiego rynku.

            C. k. Sąd Powiatowy w Lubaczowie. „Systemizowany etat osobowy" : jeden sędzia, jeden adiunkt, dwóch kancelistów, trzech woźnych. Funkcje te pełnili: sędzia Albin Turzański, adiunkt Hipolit Wolański, ausk. Włodzimierz Janicki, kanceliści Adam Seffer, Jan Kowalski, notariusz Antoni Perschill.

             Z tamtego okresu zachowały się dokumenty obrazujące procesowe aspekty prowadzonych wówczas postępowań a to : pozwy, wnioski, zlecenia egzekucyjne, wezwania oraz protokoły rozpraw, które zostały przedstawione poniżej.

Dla potrzeb sądu, w 1903 roku przy ówczesnej ulicy Dachnowskiej wzniesiono monumentalny, piętrowy, nakryty czterospadowym dachem gmach, co uwidacznia poniższa widokówka z 1916 roku.

 W tym samym budynku, sąd działa do dzisiaj.  

W niepodległej Polsce w 1923 roku zlikwidowano powiat cieszanowski, a stolicę powiatu przeniesiono do Lubaczowa. Dla lokalnej społeczności może być ważnym, że od 1915 roku władze powiatowe urzędowały w Lubaczowie, choć powiat pozostawał cieszanowski.  Siedzibę powiatu z Cieszanowa do Lubaczowa przeniesiono oficjalnie dnia 1 stycznia 1923 roku. Nie miało to jednak żadnego wpływu na organizację sądownictwa. 

W każdym razie nadal, do 1939 roku funkcjonowały dwa odrębne sądy Powiatowy i  Grodzki w Lubaczowie oraz Sąd Grodzki w Cieszanowie. Jak wiadomo w związku z reformą z 1928 roku, jako sądy pierwszej instancji, powołano sądy grodzkie.

W sądzie w Cieszanowie, w okresie międzywojennym, z tyłu budynku, na podwórcu po prawej stronie znajdował się budynek więzienny, parterowy murowany z cegły, z dachem jednospadowym z trzema celami i mieszkaniem klucznika.

W  Lubaczowie z tyłu budynku sądu, na obszernej parceli znajdowało się więzienie, z dużym  placem dla aresztantów. W kronice parafialnej w sierpniu 1914 roku ówczesny ksiądz wikary Michał Kaspruk wspomina o przetrzymywanych tam jeńcach wojennych armii rosyjskiej wziętych do niewoli pod Cieszanowem.
Do 1939 roku klucznikiem tegoż wiezienia był Piotr Krauz. Więzienie było też miejscem bardziej tragicznych historii. W czasie okupacji sowieckiej przesłuchiwano tu zatrzymanych mieszkańców Lubaczowa i okolic, potem odsyłano ich do więzień w Rawie Ruskiej i Lwowie. Z tego też więzienia w sierpniu 1941 roku wywieziono więźniów na miejsce egzekucji w lasku na Niwkach. Miejscem egzekucji był również plac więzienny. Więziennym klucznikiem po 1941 roku był Piotr Żuk.

Po 1945 roku w budynku tym nadal było więzienie aż do 1955 roku tj. utworzenia Zakładu Karnego w Przemyślu. Następnie umieszczono tam archiwum sądu, prokuratury  i państwowego biura notarialnego oraz wygospodarowano pomieszczenia na kotłownię węglową centralnego ogrzewania i mieszkanie dla pracownika sądu.

W Lubaczowie, funkcję Naczelnika Sądu, w 1939 roku pełnił J. Drozdowski. W okresie międzywojennym sędziami byli : Marian Elektorowicz, Zygmunt Pepesz, Ignacy Hoszowski, Edward Kostecki, Antoni Rachwał.   

W 1932 roku w Cieszanowie pracowało jednocześnie tylu sędziów ile było wydziałów w sądzie, a więc 4-ch (tj. sędziowie wydziałów: karnego, cywilnego, spadkowego i tabularnego).  W tym czasie pracowali w Cieszanowie sędziowie z różnych stron kraju, ale głównie z Polski południowej, którzy mieszkali na stancjach. Wśród sędziów byli Polacy, Rusini (Ukraińcy) i Żydzi - jak cały przekrój społeczeństwa przedwojennego na tych terenach.

Pracownicy sądów stanowili elitę miejscowego społeczeństwa, nadawali ton jego życiu kulturalnemu, patriotycznemu i politycznemu. Wiele postaci zapisało się chlubnie w historii obu miast i powiatu. Warto w tym miejscu przypomnieć szczególnie wyróżniających się w lokalnym środowisku pracowników wymiaru sprawiedliwości :

- Albin Turzański -  sędzia, członek Rady Powiatu w latach osiemdziesiątych XIX  wieku, poseł Sejmu Krajowego,

- Kazimierz Krzanowski - radca sądowy w Lubaczowie, zastępca przewodniczącego  Powiatowego Komitetu Narodowego w Lubaczowie, którego był współzałożycielem w 1916 roku,

- Ernest Ganter -  notariusz, przewodniczący Powiatowego Komitetu Narodowego  w Lubaczowie,

- dr Edward Suchecki -  sędzia, współorganizator i przywódca Polskiej Organizacji  Wojskowej w Lubaczowie. Delegat Departamentu Wojskowego Naczelnego  Komitetu Narodowego na powiat cieszanowski. Kierował akcją rozbrajania   austriackiego garnizonu lubaczowskich koszar. Starał się nie dopuścić do wybuchu  konfliktu zbrojnego między ludnością polską i ukraińską w Lubaczowie. W tym celu zachęcał lubaczowian do utworzenia mieszanej polsko - ukraińsko - żydowskiej milicji.

- dr Leon Popkiewicz -  sędzia, zastępca Delegata Departamentu Wojskowego NKN,   prowadził werbunek do Legionów Polskich, a następnie do Polskiego Korpusu Posiłkowego w Cieszanowie.

Okres wojny w latach 1939 - 1944, to czas nagłych i bardzo tymczasowych zmian, tak w administracji „publicznej" jak i organizacji sądownictwa.   Po 1945 roku w Lubaczowie działał Sąd Grodzki do 1950 roku, kiedy to w jego miejsce utworzony został  dwuwydziałowy Sąd Powiatowy. Funkcję Prezesa Sądu po 1945 roku pełnił Edward Kostecki, a następnie kolejno prezesami Sądu Powiatowego  w Lubaczowie byli: Marian Nowak, Mirosława Bogusz, Julian Szozda i Jan Ziemba.

W roku 1975 w Sądzie Rejonowym działały dwa wydziały - cywilny i karny, od 1 lipca 1983 roku został utworzony wydział rodzinny i nieletnich, a dnia 1 lipca 1985 roku wydział pracy.

W 1990 roku Sąd Rejonowy przejął od Urzędu Miasta w Lubaczowie Kolegium do spraw Wykroczeń, a w dniu 1 stycznia 1993 roku, po przejęciu zlikwidowanego Państwowego Biura Notarialnego, powstał Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Lubaczowie.

Dnia 1 lipca 2000 powstał w Sądzie Rejonowym w Lubaczowie wydział cywilno - karny, który dnia 17 października 2001 roku przekształcił się w wydział grodzki.

Funkcje prezesa Sądu Rejonowego w Lubaczowie kolejno pełnili : Franciszek Kuliński do 1990 roku, Marta Górska w latach 1990 - 1998, Lucyna Jabłońska w latach 1998 - 2002, Elżbieta Grzeczka 2002 - 2006,  a od  20 czerwca 2006 roku funkcję tę piastuje SSR Artur Broś.

Przy Sądzie Rejonowym przez cały czas działał komornik sądowy, który od 2000 roku przeniósł swoją siedzibę poza budynek sądu i z dniem 31 grudnia 2001 roku przestał być pracownikiem sądu.

Z dniem 1 stycznia 2004 roku zlikwidowany został Wydział Pracy w Sądzie w Lubaczowie, a sprawy podlegające dotychczas rozpoznaniu przez ten wydział zostały przekazane do właściwości Sądu w Jarosławiu.

Z dniem 1 lipca 2008 roku zlikwidowany został V Wydział Grodzki Sądu Rejonowego w Lubaczowie, którego sprawy zostały przejęte przez I Wydział Cywilny i II Wydział Karny tutejszego Sądu.

Od 1992 roku w siedzibie Sądu mieści się jedynie Sąd Rejonowy oraz Prokuratura Rejonowa.
         
W 1993 roku rozpoczęty został remont kapitalny budynku głównego, który zakończył się w grudniu 1997 roku.

Budynek gospodarczy sądu, w którym przechowywane były księgi wieczyste oraz akta sądowe od 1945 roku, był w bardzo złym stanie technicznym.  W październiku 2004 roku rozpoczął się remont przystosowawczy tego budynku, który zakończył się w 2005 roku i powstał bardzo funkcjonalny i nowoczesny obiekt, mieszczący archiwum ksiąg wieczystych i akt sądowych oraz nowoczesną bazę lokalową dla Wydziału Ksiąg Wieczystych.

Także w 2004 roku remont elewacji budynku głównego, a następnie zagospodarowano teren wokół budynków sądu, to jest wykonano drogę dojazdową, parking dla stron i pracowników, wyremontowano garaże, wykonano kanalizację deszczową i ściekową a także częściowo, nowe ogrodzenie posesji.